خاما از نگاه خوانندگان

«خاما»تک‌گوییِ درونی خلیلِ عبدویی است، از آن زمان که کودکی ۱۰ ساله است و دل به عشق دختری چندین سال از خود بزرگتر بسته تا ۵۲ سالگیِ‌ او که جنگ، تبعید و اسارت را پشت‌سر گذاشته، سال‌هاست ساکن روستایی است که گویی باید برایش معنای تازه‌ای از وطن را رقم بزند. جالب این‌که تک‌گویی درونی راویِ داستان ملغمه‌ای است از روایتِ آنچه درهمان موقع در اطراف او می‌گذرد، مرور خاطرات که با فلاش‌بک‌هایی به تصویر کشیده می‌شوند و همچنین سیرِ اندیشه‌ی خلیل است در زمانی نامشخص. در واقع «یوسف علیخانی» بر لبه‌ی تیغی گام می‌نهد که یک سوی آن روایتی است خطی از یک داستانِ عاشقانه با نگاهی بر بخشی از تاریخ مردمان ایران‌زمین و سوی دیگر سیرِ بی‌نظمِ فکرِ آدمی است که عوامل گوناگون، بی‌ارتباطِ با هم و غیرمنطقی در طی کلمات، تصورات و افکار بیان می‌شود. علیخانی کل رمان را پاورچین‌پاورچین بر روی این لبه‌ی تیغ طی نموده و خواننده را دچار حظی می‌کند از ترکیب سادگی و پیچیدگی که ساده حس می‌کند و برای فهمیدنش شیرینیِ گشایشِ رمزها را مزه‌مزه می‌نماید. از آنجایی‌که زاویه‌ی دید داستان اول شخص است خواننده تنها آن چیزهایی را می‌بیند که راوی دیده اما این مانع از قضاوت شخصِ اولِ داستان نیست تا به آن‌جا که خواننده با درک خصوصیات اخلاقیِ خلافِ عرف و عادتِ مرسوم زمانه‌ی خلیل او را ضدقهرمانی می‌بیند که نیازمند همدردی است. خلیل مادام دستخوش حوادث و ماجراهای گوناگون است و طی ۴۰ سال از آن زمان که عشق نگاهی نو به او می‌بخشد ذره‌ذره تمامیت یک قهرمان را به روزگار می‌بازد. کشمکشی که او در طی داستان به نمایش می‌گذارد یک خودآزاری خاموش است که نه او را به وصال می‌رساند و نه فراموشی، او را به آنچه دارد امیدوار می‌نماید. 

« سرگشتگی؛ میراث زندگی بیرون از بهشت »

خاما دومین رمان یوسف علیخانی با پرداختن به موضوع پیچیده‌ای همچون زندگی در تبعید در قالب عشقی نافرجام اشاره به تبعید انسان از بهشتی دارد که حاصلش زندگی بر زمین خالق بی‌همتاست.

داستان به روایت زندگی جماعتی از اقوام کرد زبان می‌پردازد که به دلیل جنبش آزادیخواهان خویبون تبعید می‌شوند. راوی داستان پسری کوچک است که چون در آن زمان به سن جنگیدن نرسیده زنده می‌ماند و تبعید می‌شود بی آنکه در آغاز کردنِ هیچ یک اراده‌ای داشته باشد. او که تا پایان داستان و حدود  چهل سال را برایمان روایت می‌کند فرزند خانواده‌ی پرجمعیتی ست متشکل از پدر خانواده باب علی و دایه ( مادر خانواده ) و پس از آنها چهار برادر به نام‌های محمد و احمد و خلیل (خودش)  و اسماعیل و سه خواهر؛ فاطمه و مردیسی و چیله. 

و خاما نیز، جهانی بود.

کتاب خاما دومین رمان یوسف علیخانی است که زمستان ۹۶ در نشر آموت به چاپ رسید وتا به حال به چاپ هشتم رسیده است.

پشت جلد این کتاب آمده است که «خاما نباید نوشته می شد. یک بار یکی خیلی سال قبل او را زندگی کردو در شبی، این راز مگو را گفت و دیگر به سخن درنیامد. لال شد. و گذشت و گذشت و گذشت تا رسید به یکی که کارش گفتن است. این کلمه ها امید دارند خاما زنده شود و آن راوی هم. به رقص و به رنگ رنگ زرد و قرمز این حلقه ی آتش، باید که جاری شد.»

این رمان روایتگر زندگی کودک کُرد ده یازده ساله‌ای است به نام خلیل که با خانواده‌اش در روستای آغگل، روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان ماکو در استان آذربایجان غربی ایران، زندگی می‌کند. از قضا این پسر بچه عاشق دختری است به نام خاما که چند سالی هم از او بزرگتر است و به نقل از فاطمه، خواهر بزرگتر خلیل، «این تو را کول بگیرد». در همان صفحات اولیه رمان، خبر از جنگی می‌رسد بر سر آرارات. و یاران همیشه همراهِ جنگ، شهادت و اسارت و تبعید. و این داستان ادامه دارد تا پنجاه سالگی خلیل.

خاما قصه‌ی زندگی است و سفر. سفر برای پیدا کردن جایی برای ریشه دواندن و ماندگار شدن. سفری که در ابتدا اجبار است و در میانه‌ی راه خودخواسته. در وطن خاما برای خلیل عشق است و در غربت راهی برای زنده ماندن، ادامه‌ی راه و گریز از واقعیات.

نیمه‌ی اول داستان از خانواده‌ای می‌گوید که حتی در شرایط تبعید و کوچ اجباری هم به دنبال زندگی کردن و با هم ماندن هستند. صحنه‌ای که درست کردن چای توسط دایه در بیابان و به دور از خانه را به تصویر می‌کشد نمایانگر این است که تا کنار هم هستیم، زندگی ادامه دارد.

نیمه‌ی دوم داستان شرح سرگردانی خلیل یا حسن است که به ظاهر در روستایی پاگیر می‌شود اما ذهن و دلش هنوز در کنار خاما و دشت‌های آغگل است.

خلیلی که به دنبال قوی‌تر و جدی‌تر دیده شدن است و به این خاطر دل به زنان قوی و بزرگتر از خود می‌بندد.

خاما نه تنها یک عشق، بلکه میل همیشگی خلیل به بازگشت به موطن و اصل خویش است.

کتاب از ابتدا تا انتها تصویرسازی‌های زنده و جذابی دارد و با وجود اینکه خواننده در آنجا حضور ندارد، اما با شخصیت اول داستان همراه می‌شود و حتی خودش را به جای خلیل می‌بیند.

خاما روایتی‌ست از عشق، زندگی، خانواده، کوچ و سفر و درد، پا گرفتنی ناخواسته در روستایی دور از زادگاه و همراه شدن با خیالات خلیل و سرانجام رسیدنش به انار درخت. . .

تا علّو عشق را فهمی کنی

من بدان افراشتم چرخ سنی

خاما را که ببینی، خاما که تلنگر بزند بر روح و روان‌ات، جرقه‌ی عشق که زده شود، شعله‌ی وجودت روشن می‌شود...آن وقت حتی اگر دست روزگار، ریشه‌ی تازه دوانده شده‌ات در خاک را از جا درآورد و بر دوش‌ات بگذارد، غم به دل راه نمی‌دهی...می‌روی و می‌روی تا برسی...خاما راهنمای‌ات می‌شود، گاهی در آستین مادر، دایه‌گی می‌کند برای‌ات، گاهی به چشمان فاطمه می‌نشیند و خواهرانه‌گی می‌کند و گاهی چنان رگ غیرت‌ات را برای مردیسی و چیله می‌جنباند که با دست خالی به مصاف تفنگ می‌روی...

با خاما که رشد کنی، رها می‌کنی خلیلی را که راضی‌ات نمی‌کند، راه می‌افتی به دنبال بخت، به دنبال زمینی که سازگارترین خاک را با ریشه‌ات دارد...

با خاما که بالغ شوی، با خاما که عاقل شوی، درک می‌کنی که اگر جان علوی‌ات دست بر آن زلف خم اندر خم زد، از هوس چاه زنخدان «او»ست...

درک می‌کنی که نق زدن‌ها و چوب به دست گرفتن‌های قدم‌بخیر هم ،نهایت عشق‌ورزی ست.

خاما که به جان‌ات بنشیند با همه‌ی ابهت مردانگی، مادرانه محبّت می‌کنی به فریدون...مادرانه می‌نشینی به عزای دوری...

خاما که محرم اسرار باشد برای‌ات، خامای وجود خانم‌جانی از نگاهت، رو نمی‌گیرد...

خاما که تکیه‌گاه‌ات باشد، دست به زانو می‌گیری، بلند می‌شوی و آبادان می‌کنی سرزمینی را که آباد کردن‌اش کارِ ده‌ها مردِ کاری‌ست.

خاما که با تو یکی شود، درمی‌یابی که مأمن و مأوایی که به ارث گذاشته‌ای زمینی نیست که هر زمان سند به نام شخصی دارد، یادگار به جا مانده از تو شعله‌ی وجود تهمینه است.

خاما که باشد...با خاما که به کمال برسی...خاما که با تو به کمال برسد...زبان از گفتن‌اش قاصر است.

خاما، تبر است.

وقتی کتابی پیشِ روی ماست از همان ابتدا تکلیف ما مشخص شده است. وقتی کتاب از جنس تاريخ باشد، می‌دانیم با کتابی پُر از اعداد و رقم و اسم و رسم، روبه‌رو خواهیم بود، وقتی کتابی فلسفی باشد یعنی کتابی سخت خوان (شاید هرجمله‌ای را باید چندبار بخوانیم تا درکش کنیم) پیش‌ِ روی ما است.

اما وقتی کتابی از جنسِ ادبیات داستانی پیش رویِ ماست، در وهله‌ی اول می‌دانیم که یک قصه خواهیم خواند.

خاما، یک قصه است. یک قصه‌ی پُرکشش. چیزی که این روزها کمتر داریم‌اش.

از قلب آغگل بر می‌خیزد خاما. از قلب جوانی که دلداده شده. خواب و خیال را به معشوقی سپرده که خامایش باشد و جان و جهانش باشد.

خلیل باید فرهادی شود چونکه تیشه بر دوکوه آرارات کلاهی می‌زند که خامایش به سر دارد اما خلیل پتک بر کوه نمی‌کوبد، به دلش می‌کوبد، که خاما را بیابد. آرام جانش را...که بیاید و بگوید :جانا؟

با خیالش حرف می‌زند. خیال کسی که هست و نیست. هست در قلبش اما نیست در کنارش.

غم می آید. مثالِ رفیقی که تو را بلد است . خلیل را بلد است. می نشیند بر گوشه‌ب دلش. می‌شود تبعید. می‌شود اسیری. می‌شود عشق. به خون می‌کشند وطن‌اش را. ویران می‌کنند سرپناهش را. شوانی را از عاشقی می‌گیرند. شین می‌کنند برایش، رقص می کنند. رقصی چنان نالان که اشک آسمان را هم در می‌آورد. شین می‌کنند برای کرد که می‌خواهند خردش کنند. فرش آبادی را به خاک و خون می‌کشند و تا می‌آیند گرهی بر فرشی دیگر بزنند آتش می‌زنند به دارش.

همه زندگی خلیل می‌شود خیال، تمام عمر در جستجوی کسی است که خاطره است. از وطن، از عشق، از آرارات.

آرام نمی‌گیرد تا برسد روزی که اناردشت و خاما یکی شوند و خلیل اناری شود به درختی که نشانی از خامایش دارد.

خاما خاماست و خیالی که تا ابد با من است.

آمدم بنويسم خاما مثل زندگي ست.ديدم نه،خاما خود زندگيست.خواستم بنويسم خاما مثل عشق است. ديدم نه، خاما خود عشق است. خاما داستاني است از دل تك تك روزهاي خود ما. پر از عشق، اميد، ساختن، آبادي،  تبعيد، سختي، نااميدي، گاهي جنگ براي خواسته ها و گاهي تسليم جريان زندگي شدن. گاهي فكر مي‌كني دست ما نيست كه كاري بكنيم يا نكنيم. انگار ما فقط تماشاچي هستيم و گاهي براي خواسته‌ات فرسنگ‌ها دور مي‌شوي.

شاید در نخستین نگاه و در ساده‌ترین بیان خاما یک رمان صرفا عاشقانه تجلی کند و این تصویر در دید خواننده به شکلی نقش بندد که تنها با یک رمان احساسی و  پرسوز و گداز روبروست. رمانی که در تلاش است نماینده‌ای باشد از عنصری بنام عشق که عقل را پس می‌زند و پای دل را به میان می‌کشد.